પ્રિય મિત્રો,

ગયા વરસે અમેરિકા આવવા નીકળ્યો ત્યારે પાછળ ઘરે રિનોવેશનનું ભૂત દાખલ કર્યું. પણ એ તો આરબના ઊંટ જેવું સાબિત થયું. ધીમે ધીમે ઊંટ આ તંબુમાં દાખલ થતું ગયું અને અમે લોકો લગભગ ઘર બહાર થઈ ગયા…  આમાંના કેટલાક ફોટોગ્રાફસ થોડા સમય પહેલાં ફેસબુક પર પણ મૂક્યા હતા.  આ કામ હજી કેટલો સમય ચાલશે એ કહેવું અશક્ય છે.પણ હાલ પૂરતું આ સાઇટ ઉપર અનિયતકાલિન વેકેશન જાહેર કરું છું… થોડો આરામ કરી લઉં એ પછી ફરી મળીશું…

*

…પછી આ ઘર, આ ઓરડા, આ દ્વાર મળે ન મળે…

*

ફંફોસ્યું સૌ ફરીફરી અને હાથ લાગ્યુંય ખાસ્સું….

*

કશુંક તો રંધાઈ રહ્યું છે…

*

મુસાફિર હૂઁ, યારોં ! ન ઘર હૈ, ન ઠિકાના…

*

મેરા કુછ સામાન તુમ્હારે પાસ પડા હૈ…

કવિતા થતી ન હોય ત્યારે ઈતર પ્રવૃત્તિ પર ધ્યાન આપવાનું વધુ બને એ સ્વાભાવિક છે. અ-કવિતાના રણમાં આજકાલ તરવા મથી રહ્યો છું એવા સમયમાં ભાતીગળ કચ્છના ફોટોગ્રાફ્સ વખાણીને બીજા ભાગની માંગ કરનાર મિત્રો માટે આજે આ બીજો ભાગ…

– ગમશે? (એન્લાર્જ્ડ વ્યૂ માટે દરેક ફોટા પર ક્લિક્ કરવા વિનંતી)

સૂક્કો રેતાળ કચ્છ પ્રદેશ ખરેખર જોવો-માણવો હોય તો થોડું અંતરિયાળ ઉતરવું પડે. ખરું કચ્છ અને ખરો કચ્છી માંડું એના ગામડાઓમાં વસે છે. થોડી રજવાડી સગવડો ત્યજવાની તૈયારી હોય અને નગણ્ય તકલીફ વેઠવાનો રાજીપો હોય તો કચ્છના અગણિત રંગ-રૂપ ચકાચોંધ કરી દે એવા છે.

(કન્યા કેળવણી (?)…               …ગાંધીનું ગામ, કચ્છ)

*

(આંગળીઓના વલણનો ફેર સર્જે છે ફરક, બાકી સહુની એક માટી, એકસરખો ચાકડો)
(ખાવડા ગામ, કચ્છ)

*

(દાંતે દબાવ્યું તારું નામ, તે દિ’થી નજરું ઠરી ન અવર ઠામ)
(નલિયા ઘાસપ્રદેશ જતાં રસ્તામાં…. કચ્છ)

*

(રણનું સોનું…..           સુવર્ણ તીડ, છારી-ઢંઢ ઘાસપ્રદેશ, કચ્છ)

*

(…અહીં તો સમય પણ બે ઘડી જંપી જાય, હં…             …માંડવી, કચ્છ)

*

(મોજાં સાથે રેસ….         …સ્વયમ્, પીંગળેશ્વર બીચ, કચ્છ)

*

(ધ્યાનસ્થ…                       ….ટચૂકડા કદની કાચિંડાની લુપ્ત થતી જતી પ્રજાતિ)

*

(અમે ધુમ્મસના દરિયામાં એવા ડૂબ્યા…. શામ-એ-સરહદ વિલેજ રિસૉર્ટ, હોડકો)

*

(સૌંદર્યો પી, ઉરઝરણ પછી ગાશે આપમેળે… શામ-એ-સરહદ, હોડકો)

*

(ગુલાબી શમણાંઓ તરતાં મેલ્યાં હો એમ પાણીમાં વિચરે સુરખાબ)
(છારી-ઢંઢ ઘાસપ્રદેશ)

અમેરિકાના ટૂંકા પ્રવાસ દરમ્યાન કચકડે મઢી લીધેલી કેટલીક યાદગાર ક્ષણો. ગમી ? (એન્લાર્જ્ડ વ્યુ માટે દરેક ફોટોગ્રાફ ઉપર વારાફરતી ક્લિક્ કરશો…)

(૩ થી ૧૪ નવેમ્બર, ૨૦૦૯)

*

(આથમતી સાંજના ઓળા અને એકાંત….          …બેલે આઇલેન્ડ, ડીટ્રોઇટ)
(નદીના સામા કાંઠે પૃષ્ઠભૂમાં કેનેડા)

*

(કારવાઁ બનતા ગયા…                           …સ્ટોન માઉન્ટેન, એટલાન્ટા)

*

(મારી કોઈ ડાળખીમાં પાંદડા નથી, મને પાનખરની બીક ન બતાવો)
(પાનખરના રંગ, બેલે આઇલેંડ, ડીટ્રોઇટ)

*

(ચાલ, ઊડી જઈએ લાલ શમણાંઓ થઈને….  …મોડેલ્સ @બેલે આઇલેંડ)

*

(અમે જોઈ છે સૂરજની એવી હત્યા, જ્યાં લોહીને બદલે દદડે છે સંધ્યા, ડીટ્રોઇટ))

*

(ડાઉનટાઉન, ડીટ્રોઇટ)

*

(વિશ્વના સૌથી મોટા ક્રિસમસ સ્ટોર બોનર્સમાં… ફ્રેન્કનમથ)

*

(મારે પણ એક ઘર હોય….        ..ખિસકોલી, સ્ટર્લિંગ હાઇટ્સ, ડીટ્રોઇટ)

*

(ડાળ-પાંદડા, તાર-થાંભલા શ્વાસોના સરનામાં… બ્લુ જે, સ્ટર્લિંગ હાઇટ્સ, ડીટ્રોઇટ)

*

(ક્યાં છે WTC ?…                  …વિશ્વવિખ્યાત સ્કાય-લાઇન, ન્યુ યૉર્ક)

*

(રસ્તો સ્વતંત્રતા ભણીનો…. લેડી લિબર્ટી, જર્સી સીટી)

*

(કકડતી ઠંડીને સૂસવાતા પવનમાં સેન્ડવીચની મજા… લિબર્ટી પાર્ક, જર્સી સીટી)
(મિત્ર મોના સાથે)

*

ઓક્ટોબર- ૨૦૦૯ના અંતભાગમાં લીધેલી કચ્છની મુલાકાતની કેટલીક બોલતી કવિતાઓ… આપને પસંદ આવે તો ભાગ બે મૂકવા હું તૈયાર જ છું… એન્લાર્જ્ડ વ્યુ માટે દરેક ફોટોગ્રાફ ઉપર વારાફરતી ક્લિક્ કરશો…

કચ્છના પ્રવાસ દરમ્યાન લખેલું ગીત ‘કચ્છડો તો બારે માસ‘ આપે માણ્યું ? તો અહીં ક્લિક્ કરો.

*

(રહને કો ઘર નહીં હૈ, સારા જહાઁ હમારા…     વણજારા, હોડકો, કચ્છ)

*

(તમે દિલમાં અને આ મૂર્ખ આંખો છે પ્રતીક્ષામાં…    ધ્રોબાણા, કચ્છ)

*

(સોયમાં દોરાને બદલે બા હતી, ગોદડીમાં હૂંફ પણ સીવાય ગઈ)
(ખાવડા, કચ્છ)

*

(આવીશ કહી ગયા છો, આવો હવે તો આવો…  ખાવડા, કચ્છ)

*

(ઘરતીનો છેડો ઘર….           ..ભૂકંપ-પ્રુફ કચ્છી ઘર- ‘ભુંગા’, ખાવડા, કચ્છ)

*

(ઢળતા સૂર્યનું સૌંદર્ય….    કિરો ડુંગર, છારી-ઢંઢ ગ્રાસ લેન્ડ, કચ્છ)

*

(જોજનના જોજનનો ખાલીપો ભરવાને ગ્હેકે છે પેણ અને કુંજ…    છારી-ઢંઢ ગ્રાસ લેન્ડ, કચ્છ)

દિવ્ય ભાસ્કરની રવિવારની પૂર્તિમાં આવેલું એક પ્રિસ્ક્રિપ્શન…

આજે ફરી એકવાર પક્ષીપુરાણ…  થોડા સમય પહેલાં ઘર-આંગણાનાં પક્ષીઓની વાત કર્યા પછી આજે સારસના થોડા ફોટાઓ…કવિતાની વેબસાઈટ પર આમ તો આ થોડી આડવાત ગણાય પણ આજકાલ કવિતા લખવાનું બંધ છે એટલે…

ઉભરાટથી સુરત પરત થતી વખતે (૦૮-૦૨-૨૦૦૯ અને ૨૨-૦૩-૨૦૦૯) અચાનક મારા આઠ વરસના નાનકડા કોલંબસે ખેતરમાં દૂર ચરતાં સારસને ચાલુ ગાડીએ જોઈ કાઢ્યાં એટલું જ નહીં પણ જિંદગીમાં પહેલીવાર જોતો હોવા છતાં ઓળખી પણ કાઢ્યાં.

સારસનું અંગ્રેજી નામ છે, Sarus Crane અને વજ્ઞાનિક નામ છે, Grus antigone.

તમસા નદીના તટ પ્રદેશ પાસેથી પસાર થતી વખતે વાલિયા લૂંટારામાંથી વાલ્મીકિ બનેલા મહર્ષિની નજરે કામક્રીડામાં રત એક સારસ-બેલડીને પારધીના તીરથી વીંધાતી જોઈ. બીજા પક્ષીએ એના આઘાતમાં ત્યાંજ પ્રાણત્યાગ કર્યો. અને મહર્ષિ વાલ્મીકિના અને હૃદયમાં જે શોક જન્મ્યો એમાંથી અનુષ્ટુપ છંદમાં આપણી આદિકવિતા જન્મી અને ફલતઃ આપણને આપણું પહેલું મહાકાવ્ય ‘રામાયણ’ મળ્યું:

मा निषाद प्रतिष्ठां त्वं अगमः शाश्वतीस्समाः |
यत्कौचमिश्रुनोद कम वधीः कामामोहितं ||
(હે નિષાદ ! અનંત કાળ સુધી તને સ્થિરતા કે શાંતિ ન મળો. કેમકે કામમાં મગ્ન બનેલા સારસના જોડામાંથી એકને તેં હણી નાખ્યું છે)

આપણા રાષ્ટ્રીય પક્ષી તરીકે કદાચ સારસની પસંદગી પણ થઈ હોત. રાષ્‍ટ્રીય પક્ષીની વરણી કરવા માટે મોર, ઘોરાડ, બ્રાહ્મણી, સમડી, રાજહંસ અને સારસ એમ કુલ પાંચ પક્ષી પસંદ થયેલા. પક્ષી સમડી ગળું બેસી ગયું હોય એવો ખરાબ અવાજ ધરાવતી હતી તેથી નાપસંદ થઇ. પક્ષી ઘોરાડ ભારતના નાગરિકોને ભાગ્‍યે જ જોવા મળતું હોવાથી એ યોગ્‍ય ન કહેવાય તેથી તેના નામ પર ચોકડી વાગી. ત્રીજું પક્ષી રાજહંસ વિદેશી પક્ષી છે. વળી પર્યટક તરીકે તે શિયાળો ગાળવા આવતું હોવાથી તે રાષ્‍ટ્રીય પક્ષી ન થઇ શકે.  ચોથું પક્ષી સારસ બીજા કેટલાક દેશોની રાજમુદ્રામાં સ્‍થાન પામેલું હોવાથી તેની વરણી ન કરી. એટલે છેવટે પાંચમું પક્ષી મોર પ્રભાવશાળી હોવા ઉપરાંત લોકલાડીલો અને મધુર કંઠવાળો હતો. તેથી રાષ્‍ટ્રીય પક્ષી તરીકે મોર પસંદ થયો.

સારસ આપણા દેશનું સૌથી મોટું પક્ષી છે. તેના પગ લાંબા, રંગ સ્લેટિયો તથા માથું લાલ હોય છે. આ નીડર પક્ષીનો અવાજ કર્કશ હોય છે. નર અને માદામાં કોઇ વધારે ફરક હોતો નથી. સારસ આકાશમાં ખૂબ ઊંચે ઊડતું નથી. સારસ જોડીમાં જ મેદાનો, ખેતરો, નદી – તળાવોની આસપાસ ફરતું જોવા મળે છે. સારસની જોડી ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે સારસનું જોડું હંમેશા એક – બીજાની સાથે રહે છે. આ જોડીમાંથી જો કોઇ એક સારસ મરી જાય તો બીજું પણ અન્ન – જળનો ત્યાગ કરે છે અને થોડા સમય પછી તે પણ મરી જાય છે.

કલાપીએ કહ્યું છે:

ઝૂરી ઝૂરી મરવામાં સ્નેહ સંતોષ માને,
નહિ કદી રસ શોધે સારસી અન્ય સ્થાને.

સારસ સર્વભક્ષી હોય છે. તે માછલી, દેડકા તથા આવા જ નાના – નાના તળાવમાં રહેવાવાળા જીવોને ખાય છે. પોતાનો માળો કાદવ અથવા પાણીથી ભરેલા અનાજના ખેતરોની વચ્ચે બનાવે છે. તેમના માળા ઘાસ-ફૂસ અને લાકડીના બનેલા હોય છે. માદા સારસ એક વારમાં બે અથવા ત્રણ ઈંડાં મૂકે છે. ગુલાબી રંગના ઈંડા પર જાંબલી રંગની છાંટ હોય છે. ઈંડાં અને માળાની દેખરેખ નર અને માદા બંને ભેગા મળીને કરે છે. સારસ સરળતાથી પાલતુ બની જાય છે.અને અન્ય પાળેલા પક્ષીઓ અને જાનવરોની સાથે હળી-મળી જાય છે. એક અચરજ પમાડે તેવી વાત એ છે કે તે એક પગ ઉપર ઊભા-ઊભા જ સૂઇ જાય છે. કુદરતે માત્ર સારસને જ એક પગે આખી રાત સૂઇ શકવાની ક્ષમતા આપી છે. જ્યારે તે સૂઇ જાય છે, ત્યારે તેનો બીજો પગ વાળીને પાંખોની અંદર છૂપાવે છે, પછી આખી રાત એક તપસ્વીની જેમ એક પગે સ્થિર થઇને સૂઇ જાય છે.

સારસ પક્ષી વિશે શ્રી યોગેશ્વરજીની એક કવિતા અહીં માણી શકાશે.

છેલ્લા સત્તર જ વર્ષમાં દેશમાં સારસની વસ્તીમાં નેવું ટકા જેટલો જબરદસ્ત ઘટાડો થયો છે જે ચિંતા પ્રેરે તેવા સમાચાર છે.