કવિતા થતી ન હોય ત્યારે ઈતર પ્રવૃત્તિ પર ધ્યાન આપવાનું વધુ બને એ સ્વાભાવિક છે. અ-કવિતાના રણમાં આજકાલ તરવા મથી રહ્યો છું એવા સમયમાં ભાતીગળ કચ્છના ફોટોગ્રાફ્સ વખાણીને બીજા ભાગની માંગ કરનાર મિત્રો માટે આજે આ બીજો ભાગ…

– ગમશે? (એન્લાર્જ્ડ વ્યૂ માટે દરેક ફોટા પર ક્લિક્ કરવા વિનંતી)

સૂક્કો રેતાળ કચ્છ પ્રદેશ ખરેખર જોવો-માણવો હોય તો થોડું અંતરિયાળ ઉતરવું પડે. ખરું કચ્છ અને ખરો કચ્છી માંડું એના ગામડાઓમાં વસે છે. થોડી રજવાડી સગવડો ત્યજવાની તૈયારી હોય અને નગણ્ય તકલીફ વેઠવાનો રાજીપો હોય તો કચ્છના અગણિત રંગ-રૂપ ચકાચોંધ કરી દે એવા છે.

(કન્યા કેળવણી (?)…               …ગાંધીનું ગામ, કચ્છ)

*

(આંગળીઓના વલણનો ફેર સર્જે છે ફરક, બાકી સહુની એક માટી, એકસરખો ચાકડો)
(ખાવડા ગામ, કચ્છ)

*

(દાંતે દબાવ્યું તારું નામ, તે દિ’થી નજરું ઠરી ન અવર ઠામ)
(નલિયા ઘાસપ્રદેશ જતાં રસ્તામાં…. કચ્છ)

*

(રણનું સોનું…..           સુવર્ણ તીડ, છારી-ઢંઢ ઘાસપ્રદેશ, કચ્છ)

*

(…અહીં તો સમય પણ બે ઘડી જંપી જાય, હં…             …માંડવી, કચ્છ)

*

(મોજાં સાથે રેસ….         …સ્વયમ્, પીંગળેશ્વર બીચ, કચ્છ)

*

(ધ્યાનસ્થ…                       ….ટચૂકડા કદની કાચિંડાની લુપ્ત થતી જતી પ્રજાતિ)

*

(અમે ધુમ્મસના દરિયામાં એવા ડૂબ્યા…. શામ-એ-સરહદ વિલેજ રિસૉર્ટ, હોડકો)

*

(સૌંદર્યો પી, ઉરઝરણ પછી ગાશે આપમેળે… શામ-એ-સરહદ, હોડકો)

*

(ગુલાબી શમણાંઓ તરતાં મેલ્યાં હો એમ પાણીમાં વિચરે સુરખાબ)
(છારી-ઢંઢ ઘાસપ્રદેશ)

અમેરિકાના ટૂંકા પ્રવાસ દરમ્યાન કચકડે મઢી લીધેલી કેટલીક યાદગાર ક્ષણો. ગમી ? (એન્લાર્જ્ડ વ્યુ માટે દરેક ફોટોગ્રાફ ઉપર વારાફરતી ક્લિક્ કરશો…)

(૩ થી ૧૪ નવેમ્બર, ૨૦૦૯)

*

(આથમતી સાંજના ઓળા અને એકાંત….          …બેલે આઇલેન્ડ, ડીટ્રોઇટ)
(નદીના સામા કાંઠે પૃષ્ઠભૂમાં કેનેડા)

*

(કારવાઁ બનતા ગયા…                           …સ્ટોન માઉન્ટેન, એટલાન્ટા)

*

(મારી કોઈ ડાળખીમાં પાંદડા નથી, મને પાનખરની બીક ન બતાવો)
(પાનખરના રંગ, બેલે આઇલેંડ, ડીટ્રોઇટ)

*

(ચાલ, ઊડી જઈએ લાલ શમણાંઓ થઈને….  …મોડેલ્સ @બેલે આઇલેંડ)

*

(અમે જોઈ છે સૂરજની એવી હત્યા, જ્યાં લોહીને બદલે દદડે છે સંધ્યા, ડીટ્રોઇટ))

*

(ડાઉનટાઉન, ડીટ્રોઇટ)

*

(વિશ્વના સૌથી મોટા ક્રિસમસ સ્ટોર બોનર્સમાં… ફ્રેન્કનમથ)

*

(મારે પણ એક ઘર હોય….        ..ખિસકોલી, સ્ટર્લિંગ હાઇટ્સ, ડીટ્રોઇટ)

*

(ડાળ-પાંદડા, તાર-થાંભલા શ્વાસોના સરનામાં… બ્લુ જે, સ્ટર્લિંગ હાઇટ્સ, ડીટ્રોઇટ)

*

(ક્યાં છે WTC ?…                  …વિશ્વવિખ્યાત સ્કાય-લાઇન, ન્યુ યૉર્ક)

*

(રસ્તો સ્વતંત્રતા ભણીનો…. લેડી લિબર્ટી, જર્સી સીટી)

*

(કકડતી ઠંડીને સૂસવાતા પવનમાં સેન્ડવીચની મજા… લિબર્ટી પાર્ક, જર્સી સીટી)
(મિત્ર મોના સાથે)

*

ઓક્ટોબર- ૨૦૦૯ના અંતભાગમાં લીધેલી કચ્છની મુલાકાતની કેટલીક બોલતી કવિતાઓ… આપને પસંદ આવે તો ભાગ બે મૂકવા હું તૈયાર જ છું… એન્લાર્જ્ડ વ્યુ માટે દરેક ફોટોગ્રાફ ઉપર વારાફરતી ક્લિક્ કરશો…

કચ્છના પ્રવાસ દરમ્યાન લખેલું ગીત ‘કચ્છડો તો બારે માસ‘ આપે માણ્યું ? તો અહીં ક્લિક્ કરો.

*

(રહને કો ઘર નહીં હૈ, સારા જહાઁ હમારા…     વણજારા, હોડકો, કચ્છ)

*

(તમે દિલમાં અને આ મૂર્ખ આંખો છે પ્રતીક્ષામાં…    ધ્રોબાણા, કચ્છ)

*

(સોયમાં દોરાને બદલે બા હતી, ગોદડીમાં હૂંફ પણ સીવાય ગઈ)
(ખાવડા, કચ્છ)

*

(આવીશ કહી ગયા છો, આવો હવે તો આવો…  ખાવડા, કચ્છ)

*

(ઘરતીનો છેડો ઘર….           ..ભૂકંપ-પ્રુફ કચ્છી ઘર- ‘ભુંગા’, ખાવડા, કચ્છ)

*

(ઢળતા સૂર્યનું સૌંદર્ય….    કિરો ડુંગર, છારી-ઢંઢ ગ્રાસ લેન્ડ, કચ્છ)

*

(જોજનના જોજનનો ખાલીપો ભરવાને ગ્હેકે છે પેણ અને કુંજ…    છારી-ઢંઢ ગ્રાસ લેન્ડ, કચ્છ)

દિવ્ય ભાસ્કરની રવિવારની પૂર્તિમાં આવેલું એક પ્રિસ્ક્રિપ્શન…

આજે ફરી એકવાર પક્ષીપુરાણ…  થોડા સમય પહેલાં ઘર-આંગણાનાં પક્ષીઓની વાત કર્યા પછી આજે સારસના થોડા ફોટાઓ…કવિતાની વેબસાઈટ પર આમ તો આ થોડી આડવાત ગણાય પણ આજકાલ કવિતા લખવાનું બંધ છે એટલે…

ઉભરાટથી સુરત પરત થતી વખતે (૦૮-૦૨-૨૦૦૯ અને ૨૨-૦૩-૨૦૦૯) અચાનક મારા આઠ વરસના નાનકડા કોલંબસે ખેતરમાં દૂર ચરતાં સારસને ચાલુ ગાડીએ જોઈ કાઢ્યાં એટલું જ નહીં પણ જિંદગીમાં પહેલીવાર જોતો હોવા છતાં ઓળખી પણ કાઢ્યાં.

સારસનું અંગ્રેજી નામ છે, Sarus Crane અને વજ્ઞાનિક નામ છે, Grus antigone.

તમસા નદીના તટ પ્રદેશ પાસેથી પસાર થતી વખતે વાલિયા લૂંટારામાંથી વાલ્મીકિ બનેલા મહર્ષિની નજરે કામક્રીડામાં રત એક સારસ-બેલડીને પારધીના તીરથી વીંધાતી જોઈ. બીજા પક્ષીએ એના આઘાતમાં ત્યાંજ પ્રાણત્યાગ કર્યો. અને મહર્ષિ વાલ્મીકિના અને હૃદયમાં જે શોક જન્મ્યો એમાંથી અનુષ્ટુપ છંદમાં આપણી આદિકવિતા જન્મી અને ફલતઃ આપણને આપણું પહેલું મહાકાવ્ય ‘રામાયણ’ મળ્યું:

मा निषाद प्रतिष्ठां त्वं अगमः शाश्वतीस्समाः |
यत्कौचमिश्रुनोद कम वधीः कामामोहितं ||
(હે નિષાદ ! અનંત કાળ સુધી તને સ્થિરતા કે શાંતિ ન મળો. કેમકે કામમાં મગ્ન બનેલા સારસના જોડામાંથી એકને તેં હણી નાખ્યું છે)

આપણા રાષ્ટ્રીય પક્ષી તરીકે કદાચ સારસની પસંદગી પણ થઈ હોત. રાષ્‍ટ્રીય પક્ષીની વરણી કરવા માટે મોર, ઘોરાડ, બ્રાહ્મણી, સમડી, રાજહંસ અને સારસ એમ કુલ પાંચ પક્ષી પસંદ થયેલા. પક્ષી સમડી ગળું બેસી ગયું હોય એવો ખરાબ અવાજ ધરાવતી હતી તેથી નાપસંદ થઇ. પક્ષી ઘોરાડ ભારતના નાગરિકોને ભાગ્‍યે જ જોવા મળતું હોવાથી એ યોગ્‍ય ન કહેવાય તેથી તેના નામ પર ચોકડી વાગી. ત્રીજું પક્ષી રાજહંસ વિદેશી પક્ષી છે. વળી પર્યટક તરીકે તે શિયાળો ગાળવા આવતું હોવાથી તે રાષ્‍ટ્રીય પક્ષી ન થઇ શકે.  ચોથું પક્ષી સારસ બીજા કેટલાક દેશોની રાજમુદ્રામાં સ્‍થાન પામેલું હોવાથી તેની વરણી ન કરી. એટલે છેવટે પાંચમું પક્ષી મોર પ્રભાવશાળી હોવા ઉપરાંત લોકલાડીલો અને મધુર કંઠવાળો હતો. તેથી રાષ્‍ટ્રીય પક્ષી તરીકે મોર પસંદ થયો.

સારસ આપણા દેશનું સૌથી મોટું પક્ષી છે. તેના પગ લાંબા, રંગ સ્લેટિયો તથા માથું લાલ હોય છે. આ નીડર પક્ષીનો અવાજ કર્કશ હોય છે. નર અને માદામાં કોઇ વધારે ફરક હોતો નથી. સારસ આકાશમાં ખૂબ ઊંચે ઊડતું નથી. સારસ જોડીમાં જ મેદાનો, ખેતરો, નદી – તળાવોની આસપાસ ફરતું જોવા મળે છે. સારસની જોડી ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે સારસનું જોડું હંમેશા એક – બીજાની સાથે રહે છે. આ જોડીમાંથી જો કોઇ એક સારસ મરી જાય તો બીજું પણ અન્ન – જળનો ત્યાગ કરે છે અને થોડા સમય પછી તે પણ મરી જાય છે.

કલાપીએ કહ્યું છે:

ઝૂરી ઝૂરી મરવામાં સ્નેહ સંતોષ માને,
નહિ કદી રસ શોધે સારસી અન્ય સ્થાને.

સારસ સર્વભક્ષી હોય છે. તે માછલી, દેડકા તથા આવા જ નાના – નાના તળાવમાં રહેવાવાળા જીવોને ખાય છે. પોતાનો માળો કાદવ અથવા પાણીથી ભરેલા અનાજના ખેતરોની વચ્ચે બનાવે છે. તેમના માળા ઘાસ-ફૂસ અને લાકડીના બનેલા હોય છે. માદા સારસ એક વારમાં બે અથવા ત્રણ ઈંડાં મૂકે છે. ગુલાબી રંગના ઈંડા પર જાંબલી રંગની છાંટ હોય છે. ઈંડાં અને માળાની દેખરેખ નર અને માદા બંને ભેગા મળીને કરે છે. સારસ સરળતાથી પાલતુ બની જાય છે.અને અન્ય પાળેલા પક્ષીઓ અને જાનવરોની સાથે હળી-મળી જાય છે. એક અચરજ પમાડે તેવી વાત એ છે કે તે એક પગ ઉપર ઊભા-ઊભા જ સૂઇ જાય છે. કુદરતે માત્ર સારસને જ એક પગે આખી રાત સૂઇ શકવાની ક્ષમતા આપી છે. જ્યારે તે સૂઇ જાય છે, ત્યારે તેનો બીજો પગ વાળીને પાંખોની અંદર છૂપાવે છે, પછી આખી રાત એક તપસ્વીની જેમ એક પગે સ્થિર થઇને સૂઇ જાય છે.

સારસ પક્ષી વિશે શ્રી યોગેશ્વરજીની એક કવિતા અહીં માણી શકાશે.

છેલ્લા સત્તર જ વર્ષમાં દેશમાં સારસની વસ્તીમાં નેવું ટકા જેટલો જબરદસ્ત ઘટાડો થયો છે જે ચિંતા પ્રેરે તેવા સમાચાર છે.

સિમેન્ટના મકાનોમાં અને આસ્ફાલ્ટની સડકો પર પેટ્રોલ ગાડીઓમાં બળતી રહેતી આપણી જિંદગી એના સાચા આંખ-કાન ખોઈ બેઠી છે અને કદાચ આપણને એની હજી જાણ પણ નથી… આપણી ચારેતરફ આખો દિવસ થતા રહેતા નાનાવિધ ટહુકાઓ ગાડીઓના હૉર્ન અને મ્યુઝિક સિસ્ટમ કે ટી.વી.ના શોરબકોરમાં ક્યાંક એ રીતે દબાઈ ગયા છે કે આપણા કાનને એના હોવાપણાંનો અહેસાસ પણ નથી થતો. મેં મારા બેડરૂમમાં કાન ખુલ્લી બારી પર ચોંટાડીને બેસવાની ટેવ પાડી છે. કાગડા, કબૂતર, ચકલી, કાબર, કોયલ જેવા કાયમી પક્ષીઓના કા-કા, કૂ-કૂ, ચીં-ચીંની વચ્ચે કેટલાક એવા નિયમિત આશ્ચર્ય મેં શોધી કાઢ્યા છે કે હું શહેરમાં રહું છું એ બાબત પર પણ મને શંકા જન્મી શકે.

કવિતાથી થોડો અલગ ચોતરો ચાતરીને આજે મારે મારા ઘરના ઓટલા પર ઊભા રહીને મેં માત્ર માર્ચ મહિનામાં લીધેલા પક્ષીઓના ફોટાઓ આજે તમારા સહુ સાથે વહેંચવા છે. કોઈ એક આંખ-કાન એમનું ભૂલું પડેલું અનુસંધાન મેળવી શકે તો કેમેરાની આ કવિતા સાર્થક…

અબાબીલ, લક્કડખોદ, સુગરી, સનબર્ડ, દેવચકલી જેવા કેટલાક નિયમિત પક્ષીઓના હું ફોટા પાડી શક્યો નથી પણ એ બધા ટહુકા બનીને મારી રગોમાં દોડે જ છે…. પક્ષીઓના ટહુકાઓનું એક ટહુકેદાર ગીત અહીં માણો.

(એન્લાર્જ્ડ વ્યુ માટે ફોટોગ્રાફ્સ પર ક્લિક્ કરવા વિનંતી.)

આ છે સ્પૉટેડ ડવ. સામાન્યરીતે જળાશયની નજીકમાં ઝાડ પર ખૂબ નીચાણ પર હલકોફુલકો માળો બાંધનારું મજાનું એક ફૂટિયું પક્ષી. ગળામાં નાજુક છતાં ગળચટ્ટો ટહુકો અને ગળા પર ગમી જાય એવા ટપકાં.

*

ગળાની નીચેના ભાગે ભૂરા રંગને ફૂટપટ્ટીથી કાપીને કોઈપણ ડિટર્જન્ટ પાવડરથી મળી ન શકે એવી સફેદીથી છલકાતું આ છે ઓરિએન્ટલ મેગપાઈ રોબિન. રોબિનને એકવાર બોલતું સાંભળ્યું હોય તો બીજીવાર બંધ આંખે પણ ઓળખી શકાય. પૂંછડી ઉપર-નીચે કરીને એ જે રીતે માદાને રીઝવવા મથે છે એ જોવાની તો મજા જ આવી જાય. એનો વધુ ક્લૉઝ-અપ જોવો હોય તો અહીં (૧ અને ૨) ક્લિક્ કરો.

*

પશુ-પક્ષીમાં હંમેશા નર માદાથી વધુ આકર્ષક અને ચડિયાતો હોય છે. નથી માનવી મારી વાત ? ઉપરના ફોટામાંના નર રોબિનને જોઈ લીધ પછી આ માદા રોબિનને જુઓ. રાખોડી અને મેલા ધોળા રંગ અને પાંખમાં ટ્રેડમાર્ક સમા સફેદ પટ્ટાને કારણે એ દીપે તો છે પણ નર જેટલી તો નહીં જ. ખરું ને ?

*

રંગ-રંગના આ ખજાનાને હવે શું કહીશું ? આ છે સિપાહી બુલબુલ યાને કે રેડ-વ્હિસ્કર્ડ બુલબુલ. એનો અને એની કલગીનો ઠસ્સો તો જુઓ… સામાન્ય રીતે ગાઢ વૃક્ષો વચ્ચે રહેતું આ બુલબુલ મારા આંગણાને લગભગ રોજ જ એના સંગીતમય ટહુકાઓથી ભીનુંછમ રાખે છે.

*

રેડ વેન્ટેડ બુલબુલ. મારા ઘર આંગણાનું વધુ એક કાયમી મહેમાન. એનો અવાજ એટલો મીઠો નથી પણ એનો લય કર્ણપ્રિય છે અને એની ઊડાઊડ ધ્યાનાકર્ષક…

*

ઘરઆંગણે આ પણ જોવા મળશે એ તો કલ્પ્યું જ નહોતું. ન ઓળખાયું ? આ છે સ્વર્ણ પીળક યાને યુરેસિઅન ગોલ્ડન ઓરિઓલ. એને ઝડપભેર ઊડતું જોવાનોય એક લહાવો છે. જોડીમાં આવ્યું હતું અને આંખોમાં પીળચટ્ટો તડકો આંજીને ચાલ્યું ગયું.

*

પોપટ ભૂખ્યો નથી, પોપટ તરસ્યો નથી. એ તો અમેરિકન કોટનની ડાળે બેઠો બેઠો પતંગની દોરીઓ કાપે છે…

*

આ ભાઈની મને ઓળખ ન પડી ? છે કોઈ લેવાલ ?

*

મને તો આમની પણ ઓળખાણ ન પડી. જેવું કાબરચીતરું શરીર એવો જ ઠસ્સાદાર અવાજ અને પાછું ટોળાશાહીમાં જીવે… એક નજર નીચેના ફોટા પર પણ મારી લ્યો..

(આ છે રોઝી સ્ટાર્લિંગ યાને ગુલાબી મેના. શિયાળામાં પાકિસ્તાનથી મોટી સંખ્યામાં ભારત આવનારું ‘હેન્ડસમ’ પક્ષી ! ઓળખાણ પાડવા બદલ આભાર, અમિત !)

*

પાંદડે પાંદડે ટહુકો કે ટહુકે ટહુકે પાંદડા ? ઉપરવાળા કાબરચીતરા ભાઈ તો ખાસ્સા પચાસ-સાંઠના ટોળામાં આખું આકાશ ગજવે ઘાલીને ગજવતા ગજવતા આવ્યા અને એમ જ પાછા ગયા.

*

અરે! આ ભાઈ અહીં ક્યાંથી ? મારા ઘરથી પાણીની નહેર તો ખાસ્સી દૂર છે ત્યાંથી છે…ક અહીં ભૂલા પડી ગયા ? ઘર-આંગણે ભાગ્યે જ જોવા મળતું વ્હાઈટ બ્રેસ્ટેડ કિંગફીશર યાને કાબરો કલકલિયો. કિંગફીશરનો કલબલાટ એકવાર સાંભળ્યો હોય તો જિંદગીભર તમારા કાન કદી ધોખો ન ખાય એવો એ વિશિષ્ટ હોય છે અને એ ઊડે ત્યારે એની પાંખોનો મોરપીંછ અને સફેદ રંગનો સમન્વય તમને અન્ય કોઈ પક્ષીમાં જોવા ન મળે એવો બેજોડ હોય છે.

*

બે દિવસ પછી હૉસ્પિટલમાં દર્દીઓનો રાઉન્ડ પતાવી દાદર ઉતરતી વખતે બારીમાંથી મારી નજરે કીંગફિશર પાછું ચડ્યું અને હું વિશ્વાસ ન કરી શક્યો. કન્સલ્ટીંગ રૂમમાં જવાના બદલે નીચે ઘરે દોડી જઈ કેમેરો કાઢી બરાબર એની નીચે ઊભા રહી નિશાન તાકીને ફોટો પાડ્યો અને ત્યાં સુધી એ ઊડી ન ગયું એ બદલ મારા સાહેબ, આપનો આભાર ! અને જો જો ભાઈ! મારા પર ક્યાંક ચરકી ન બેસતા, હા….

શનિવારની પોસ્ટ મૂકવાનું શું ભુલાઈ ગયું?

ના… ના… દોસ્તો… હું આપને મળીશ ખરો પણ આવતી કાલે…

એક તરફ વિશાળ પર્વતમાળા અને બીજી તરફ શ્વેત રેતીને ભીંજવ્યા કરતો ભૂરો પારદર્શક સમુદ્ર… પાણીમાં પડતા વાદળના પડછાયાને ચૂમવા વાંકા વળેલા નારિયેળીના વૃક્ષો, માથા પર મંડરાતા સામુદ્રી ગરુડ, ફેણી પીને ‘ટેન’ થવા પડેલા વિદેશીઓ, ઉત્તરની ભીડ અને દક્ષિણની શાંતિ વચ્ચે અદભુત સમતુલન જાળવતો ભારતવર્ષનો સૌથી વધુ લોકપ્રિય સમુદ્રકિનારો એટલે ગોવા… નવેમ્બર, 2008ની શરૂઆતમાં મારા કેમેરાને જડેલી કેટલીક કવિતાઓ…

(ગોવાના વધુ મજેદાર ફોટોગ્રાફ્સની લિન્ક આ પોસ્ટના અંતમાં…!)

(આપ અહીં બેસો તો સમયને રોકી દઉં…           …બીટલબાટિમ બીચ)

*

(હોડીને દૂર શું, નજીક શું…                      …કોલ્વા બીચ જતાં)

*

(…કિ ફઁસાના બન ગઈ હૈ મેરી બાત ચલતે ચલતે…     …ડોના-પાવલા બીચ)

*

(ભરી લો શ્વાસમાં એની સુગંધનો દરિયો…         …ડોના પાવલા બીચ)

*

(કાંઠે બંધાણી મારી હોડી વછોડી જા…                    …કોલ્વા બીચ)

*

(જિંદગી આમ જ સરતી રહે…..                        ….કોલ્વા બીચ)

*

(નેટ પ્રેક્ટિસ….         …કાબરો કલકલિયો, કોકોનટ ગ્રુવ બીચ રિસોર્ટ)

*

(ભૂરો ઠસ્સો…            …મેગપાઈ રોબિન, કોકોનટ ગ્રુવ બીચ રિસોર્ટ)

*

(દરિયાના સપનાંની કરચો?…..                                       ….)

દરિયાકિનારાનું ગોવા, પર્વતની ટોચ પર જંગલમાં વસેલું ગોવા (વાઈલ્ડરનેસ્ટ હિલ રિસૉર્ટ) અને કર્ણાટકના સમુદ્રની વચ્ચે ટાપુ પર આવેલ દેવબાગ બીચ રિસૉર્ટના ફોટોગ્રાફ્સ આપ અહીં જોઈ શક્શો:

http://vmtailor.spaces.live.com/photos/

સુસ્વાગતમ્ !!

‘ફોર અ ચેઈન્જ’ આજે કોઈ કવિતા નહીં કે નહી કોઈ પ્રકાશિત રચના… આજે જરા જુદી જ વાત માંડવી છે અને એ પણ મારે નહીં,મારા કેમેરાએ…. ગયા મહિને પટ્ટાયા, થાઈલેન્ડ ફરી આવેલ મારા કેમેરાનો લેન્સ આપ સહુ સાથે કેટલીક વાતો કરવા તલપાપડ છે… એ આંખોથી કહે છે, આપ આંખોથી સાંભળજો… (૨૦ થી ૨૫ ઑગસ્ટ, ૨૦૦૮)

(પટ્ટાયાનો શ્વેત રેતી અને ભૂરાં પાણી અને છમ્મલીલાં કિનારાવાળો લગભગ મોજાંરહિત સમુદ્ર તટ)

*

(મારા રૂમની બારીમાંથી રિસોર્ટનું વિહંગાવલોકન)

*

(આ જાળાં યાદ અપાવે મને હિંદુસ્તાનની…)

*

(વોટર સ્પૉર્ટ્સ… પટ્ટાયાની મુખ્ય લાક્ષણિક્તા)

*

(કોઈ પણ એક ફૂલનું નામ બોલો તો…)

*

(ફૂલ તો એની ફોરમ ઢાળી રાજી…)

*

(લેડી-બૉય દ્વારા થતો વિશ્વવિખ્યાત અલ્કાઝાર શૉ)

*

(રોયલ ક્લબ બીચ રિસૉર્ટનો એક ભાગ અને મારી જિંદગીનો બીજો હિસ્સો)

*

(ના…ના… હવે ઘરે પાછાં તો નથી જ જવું…)

પટ્ટાયા, બેંગકોક અને અલ્કાઝાર શૉના બાકીના ઘણાબધા ભાતીગળ ફોટોગ્રાફ્સ જોવા ઈચ્છતા મિત્રોનું અહીં સ્વાગત છે:

http://vmtailor.spaces.live.com/photos/

(કોનાં પગલે…?          સુંવાલીના દરિયાકિનારે, એપ્રિલ,07)

ગત-અનાગત બેયનો ફાળો હશે,
લોહીઝાણ એથી શું વચગાળો હશે ?

-આ પંક્તિ લખી ત્યારથી મેં જે છૂટ અહીં લીધી છે એ માન્ય ગણાય કે નહીંનું વાવાઝોડું મનમાં ફુંકાયા કરતું હતું. આ બ્લૉગ પર અને અન્ય બ્લૉગ પર આ સંદર્ભે વાત નીકળી અને મને વાત કરવાનું બહાનું મળ્યું. આ ગઝલનું છંદ-બંધારણ આ પ્રમાણે છે- ગાલગાગા ગાલગાગા ગાલગા. આ છંદ પ્રમાણે બીજી પંક્તિની તક્તી પહેલી નજરે આ પ્રમાણે થાય:

ગાલગા(લ)ગા ગાલગાગા ગાલગા.
બહુ જ સરળતાથી આ પંક્તિને “એથી લોહીઝાણ વચગાળો હશે?”-એમ લખીને હું દેખીતા છંદ-દોષમાંથી બચી શક્યો હોત. પણ મેં એમ નથી કર્યું. કેમ?

એજ પ્રમાણે આજ ગઝલનો એક બીજો શે’ર જોઈએ:

વરસો રાખે એને ક્ષણમાં છોડે જીવ,
મૃત્યુનો દેહ ઓર રૂપાળો હશે ?

-અહીં પણ બીજી પંક્તિની દેખીતી તક્તી આ રીતે થશે:
ગાલગાગા (લ)ગાલગાગા ગાલગા.

હું જે રીતે છંદ શીખ્યો છું એ પ્રમાણે આ બંને છૂટ યોગ્ય છે. આ બંને પંક્તિમાં જ્યાં એક લઘુ વધારાનો લાગે છે ત્યાં તરત જ પછવાડે સ્વર આવે છે. પહેલા ઉદાહરણમાં ‘લોહીઝાણ’માં શબ્દાંતે આવતો વધારાનો લાગતો લઘુ ‘ણ’ એના પછીના શબ્દારંભે આવતા સ્વર ‘એ’ સાથે સંયોજાય છે અને ણ+એ = ણે એવો એક ગુરુ બનાવે છે, જે છંદ-દોષ નિવારે છે. આજ પ્રમાણે બીજા ઉદાહરણમાં ‘દેહ’ શબ્દાંતે આવતો વધારાનો લાગતો લઘુ અક્ષર ‘હ’ એની પછીના શબ્દ ‘ઓર’ના શબ્દારંભે આવતા સ્વર ‘ઓ’ સાથે સંયોજાઈને હ+ઓ=હો એવો એક જ ગુરુ બનાવે છે જે પ્રથમ નજરે દેખાતા છંદ-દોષની શંકાને નિવારે છે.

પ્રશ્ન એ છે કે આ પ્રકારની છૂટ માન્ય છે ખરી? સાહિત્યના આકાશમાં મારું સ્થાન એક બિંદુથી વિશેષ કંઈ જ નથી ત્યારે મારા કહેવા માત્રથી આ છૂટ માન્ય બની જાય ખરી? તો શરૂ કરીએ એક પછી એક ઉદાહરણથી… હું દરેક ઉદાહરણને અલગ-અલગ રીતે સમજાવવાના બદલે કવિએ જ્યાં-જ્યાં આ પ્રકારે સ્વર સાથે સંધિની છૂટ લીધી હશે એ શબ્દના આખરી અક્ષરને અને એની સાથે જોડાતા સ્વરને ગાઢો કરી નીચે લીટી દોરીને માત્ર ઈશારો જ કરીશ જેથી બિનજરૂરી લંબાણ ટાળી શકાય:

या रब ! न वो समझे हैं, न समज़ेंगे मेरी बात,
दे और दिल उनको, जो न दे मुझको ज़बाँ और । (गालिब)

ये न थी हमारी किस्मत कि विसाले-यार होता,
अगर और जीते रहते यही इन्तज़ार होता ।
तेरे वादे पर जिये हम तो यह जान झूट जाना,
कि खुशी से मर न जाते अगर एतबार होता ।
तेरी नाजुकी से जाना कि बंधा था अहद बोदा,
कभी तू न तोड सकता अगर उस्तुवार होता ।
कहूं किससे मैं कि क्या है ? शबे-गम बुरी बला है,
मुझे क्या बुरा था मरना ? अगर एक बार होता । (गालिब)

हम कहां क़िस्मत आज़माने जाएं ?
तू ही जब खंजर-आज़मा न हुआ । (गालिब)

ज़लवा-ब-कद्र जर्फ़-ए-नज़र देखते रहे,
क्या देखतें हम उनको, मगर देखते रहे । (अज्ञात)

Continue reading →

(પ્રકાશ, પાણી અને પ્રકૃતિ….                …૦૪-૦૩-૨૦૦૭)

આમ પૂછો તો કારણ કાંઈ નહીં, ને આમ પૂછો તો ‘કારણ નહીં જ આપું, કારણ મને ગમે છે’… કારણ ગમે તે હોય, પણ હું લઈ રહ્યો છું એક નાનકડો વિરામ… ઘણું ચાલ્યો, થોડો થાક ખાઈ લેવાનું ગમશે… થોડો વખત તમને પણ મારા દે-માર ઈ-મેઈલમાંથી છૂટકારો મળશે… પણ યાદ રહે, આ અલ્પવિરામ છે, પૂર્ણવિરામ નહીં ! ફરી મળીશું, આજ સ્થળે… આજ સરનામે… અને આજ રીતે…

-વિવેક મનહર ટેલર

(દિવ્યભાસ્કર – મુંબઈ પૂર્તિ….        …..૦૧-૦૪-૨૦૦૭)

(દિવ્યભાસ્કર – અમદાવાદ પૂર્તિ….        …..૦૧-૦૪-૨૦૦૭)

ગુજરાતી ભાષા પુસ્તકોના સીમાડા વળોટીને હવે સાચા અર્થમાં ગ્લૉબલ બની રહી છે. ઈન્ટરનેટ અને યુનિકોડ ફૉન્ટના સથવારે છેલ્લા બે-અઢી વર્ષમાં ઢગલાબંધ બ્લૉગ અને અવનવા દિમાગોની સીડીના પગથિયે ચડીને આજે ગુજરાતી ભાષા નવા આકાશને આંબી રહી છે, કહો કે નવું સરનામું પામી રહી છે. દુર્લભ ગણાતા ગુજરાતી કાવ્ય કે સાહિત્યકૃતિઓ જે નવી પેઢી સુધી સમય, સગવડ, સમજણ અથવા પૈસાના અભાવે પહોંચી શક્તી નહોતી એ હવે ફક્ત એક માઉસની ક્લિક્ જેટલી જ છેટી રહી ગઈ છે. વિશ્વના ખૂણે-ખૂણે બેઠેલા ગુજરાતીઓ આ “મફત” બ્લૉગ્સ મારફતે પોતાની માતૃભાષાને પરદેશની ભોમમાં પણ સ્પર્શી શકે છે. અંગ્રેજી ભાષા તરફ પૂરપાટ દોડી રહેલી ગુજરાતી ભાષાની આત્મહત્યા અટકાવવામાં બ્લૉગ્સની આ નિઃશુલ્ક દવા કદાચ અક્સીર બની રહી છે.

ગુજરાતી બ્લૉગ-જગતની નાની પણ મજાની ગુજરાતના નં.1 દૈનિક દિવ્યભાસ્કરે પહેલી એપ્રિલે લીધી છે જેને કદાચ હજીયે ઈન્ટરનેટથી દૂર રહેલી ગુજરાતી પેઢી સાથેના પ્રત્યાયનનું પ્રથમ પગલું માની શકાય. કોઈ પણ બ્લોગના વેબ-એડ્રેસ વિના આપવામાં આવેલી આ માહિતી આમ તો પ્રાણ વિનાના ખોળિયા સમી છે પણ એક વાતનો તોય સંતોષ લેવો જ રહ્યો કે લોકોએ નોંધ લેવાની શરૂઆત તો કરી…!

(વ્યૂ એન્લાર્જ કરવા માટે ફોટોગ્રાફ પર ક્લિક્ કરશો)

(કવિસંમેલન…. ….અમદાવાદ : ૨૫-૦૨-૨૦૦૭)

(કયું સર્ટીફિકેટ સાચું? … ….ચિનુ મોદી સાથે)

(ડાબેથી: AMA પ્રમુખ, હું, ચિનુ મોદી, કૃષ્ણ દવે, હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ, નિરંજન ભગત)
(ફોટોગ્રાફની ગુણવત્તા બદલ ક્ષમાયાચના)

અમદાવાદથી એક ફોન આવ્યો, ડૉ. અશોક પટેલનો… ‘અમદાવાદ મેડીકલ એસોસીએશનના ઉપક્રમે ગુજરાતભરના તબીબ-કવિઓનું એક કવિ સંમેલન યોજીએ છીએ. આપ આવશો?’ મારાથી સહજ પૂછાઈ ગયું: ‘ પણ આપને મારું નામ અને નંબર ક્યાંથી મળ્યા?’ ‘ડૉ. ઉર્વીશ વસાવડાએ તમારા માટે ભલામણ કરી છે’, જવાબ મળ્યો. પત્યું. 25 ફેબ્રુઆરી-રવિવારની સાંજે હું અમદાવાદના મેડીકલ એસોસીએશનના હૉલમાં હતો. છવ્વીસ તબીબ કવિઓ. તેર-તેરના બે સમૂહ. પહેલા સમૂહનો અંતિમ કવિ હું. સામે શ્રોતાગણમાં ચિનુ મોદી, નિરંજન ભગત, કૃષ્ણ દવે અને હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ જેવા નીવડેલા કવિઓ અને ખીચોખીચ સભાગૃહ. વચ્ચેના ગાળામાં લગભગ દોઢ દાયકો કવિતા છૂટી ગઈ હતી એટલે હંમેશા મંચની બીજી બાજુએ બેસીને તાળી પાડવાનું જ નસીબમાં રહેતું. તેર વર્ષ પહેલા આખરી મુશાયરામાં ભાગ લીધો હતો. આજે દોઢ દાયકા બાદ મંચની ઈચ્છેલી બાજુએ બેસવા મળ્યું હતું અને એ ય સુરતની બહાર… મંચ અને માઈકનો ડર સદનસીબે અગિયારમા ધોરણ પછી કદી લાગ્યો નથી… એટલે મારા સ્વપ્નને વાસ્તવની ભોંય પર પગ મૂકવાના મળેલા મોકાને પૂરતી સજાગતાથી ઝડપી લીધો… કૃતિઓમાં ખોવાઈને પછી હું ક્યારે જાગ્યો, ખબર જ ન પડી… એક અવિસ્મરણીય અનુભવથી જાણે માહ્યલો ભરાઈ ગયો. અંદર કોઈક ટકોરતું હતું, હજી તો પંથ ઘણો લાંબો અને વિકટ છે અને બહારથી કોઈ આશ્વસતું હતું, ભલે! શરૂઆત તો થઈ ને !

પહોંચાય ત્યાં સુધી એ જરૂરી નથી તો પણ,
ત્યાં પહોંચવા માટેની શરૂઆત કરી જો!

– કવિસંમેલનમાં રજૂ કરેલી કૃતિઓને ક્રમસર રજૂ કરું છું:
(જે તે કૃતિ પર ક્લિક્ કરવાથી આખી રચના સુધી જઈ શકાશે)

સુરતમાં આવેલા પૂર ઉપર બે મુક્તકો

બગડેલા સંબંધનું શું?

પથ્થર

શરૂઆત કરી જો

(શરૂઆતથી મારી શબ્દયાત્રાના સાક્ષી રહેલા મિત્રોને મારા રસ્તાના કિનારે ઊગતા જતા પથ્થરોનોય સાક્ષી ન બનાવું તો ન જ ગમે.)

આજ સુધી આપ આ વેબ-સાઈટ પર આવતા રહ્યા છો, ક્યારેક જાતે તો ક્યારેક મારા ગ્રુપ-મેઈલની પગથી પર ચાલીને ! પણ હવેથી આ તસ્દી હું લેવા માંગું છું. આપ મારા શબ્દોના સરનામે પધારો એના કરતાં શા માટે હું જ મારા શબ્દોમાં ઢાળેલા શ્વાસો લઈને આપના દિલના દરવાજે સામેથી ટકોરા ન દઉં? આજથી વાચકો માટે એક નવી સુવિધા ઉમેરું છું. (આભાર, ધવલ !) બસ, એક જહેમત એક જ વાર પૂરતી આપે કરવી પડશે : નીચે ઈ-મેઈલ લિસ્ટમાં તમારું આખું ઈ-મેઈલ એડ્રેસ ઉમેરો, બસ! આટલું કરશો એટલે હવે પછી ‘શબ્દો છે શ્વાસ મારા’ પર જ્યારે પણ નવી કવિતા મૂકીશ કે તરત જ મારા શ્વાસ ઈ-મેઈલના પરબીડિયા લઈને તમારા ઈન-બોક્ષમાં છલકાશે. માત્ર પ્યારનું ચલણ લઈને આ લવાજમ ભરી દો અને બનો મારા પ્રેમના આજીવન ભાગીદાર… !

‘શબ્દો છે શ્વાસ મારા’ ના ઈ-મેઈલ લિસ્ટ માં જોડાવામાં કોઈ તકલીફ થાય તો મને ઈ-મેઈલ કરો : dr_vivektailor@yahoo.com

(એક….                                             …ભરતપુર, 04-12-2006)

પ્રિય મિત્રો,

છેલ્લા ત્રણ-ચાર મહિનાથી એક વિચાર મનમાં ચાલ્યા કરતો હતો અને અમલમાં મૂકી શકાતો ન્હોતો. એક અઠવાડિયામાં બે કવિતાનું સર્જન કરવું અને તે ય એકધારું અને અવિરત કરવું- આ કામ આમેય ખાસ્સી મહેનત અને સમય માંગી લે એવું હતું. (આભાર, વૈશાલી અને સ્વયમ્ !) થોડી જૂની કવિતાઓ અને થોડી નવી રચનાઓના સહારે એક વર્ષથી વધુ સમય તો આ નિત્યક્રમ જાળવી શકાયો. હજી કદાચ એકાદ-બે મહિના આ ક્રમ જાળવી પણ શકું. પણ પછી? મશીનની જેમ સર્જાતી કૃતિઓ કંઈ દરવખતે સંઘેડાઉતાર ન થઈ શકે… વળી જૂની કૃતિઓમાં રહી ગયેલી છંદ-રદીફ-કાફિયાની ખામીઓ દૂર કરવાનો સમય ક્યારે કાઢી શકાશે? જે શબ્દને હું મારો શ્વાસ ગણતો હતો, એ જ શબ્દ ક્યારે અંતરાય બની બેઠો એ ખ્યાલ જ ન રહ્યો.

…ટૂંકમાં… આજથી હવે નવી કૃતિ લઈને મળીશું ફક્ત શનિવારે… દર બુધવારે મારી જ કોઈ જૂની કૃતિ મઠારીને બાહ્યસ્વરૂપના દોષ દૂર કરીને ફરીથી મૂકીશ… તો મિત્રો! યાદ રહે… દર બુધવારે જૂની રચના અને દર શનિવારે તરોતાજી કવિતા…

મળતા રહીશું શબ્દોના રસ્તે…

વિવેક.

(પ્રણયચિત્રો…                       …ખજૂરાહો, 2004)

*

એક વેશ્યાની ગઝલ…  હું સારા શબ્દોમાં એમ પણ લખી શક્યો હોત કે આ એક રૂપજીવિનીની ગઝલ છે યા ગણિકાની ગઝલ છે… પણ કારેલું લઈને આવવું હોય તો કેરીની છાલમાં ન લાવી શકાય એ હું સમજું છું અને એ જ મારી ફિતરત છે…ઘણા બધા વાચકમિત્રોએ એકી અવાજે વધાવી લીધો, કેટલાકે અહીં કૉમેન્ટમાં તો કેટલાકે ઈ-મેઈલ વડે…! મેં કદી ન સાંભળેલા અંગ્રેજી શબ્દો વડે કેટલાક ખાસ મિત્રોએ ખાસ્સી એવી વધામણી પણ લીધી અને એના વિપરીત છેડે એક કોલ-ગર્લે પણ એનો આંસુસભર પત્ર મોકલી આપ્યો… ખરાબ નનામી કૉમેન્ટ કાઢી નાંખવા માટે પણ ઘણા મિત્રોએ આગ્રહ સેવ્યો, પણ મારું શબ્દભંડોળ વધારતા આ પ્રતિભાવો જ તો મારી તાકાત છે… જે અનામી મિત્રએ ગ્રુપમાં વેશ્યાના નામોલ્લેખવાળો મેઈલ મોકલવાના ગુનાસર એવા અપશબ્દો પાઠવ્યા કે મને મારા અંગ્રેજીભાષાના અજ્ઞાન પર શરમ ઉપજી. મૌન જ મારો સાચો પ્રતિભાવ રહેવાનો હતો પણ આજે બે વાત કહેવાનું મન થાય છે એક વડીલમિત્રએ આપેલા પ્રતિભાવના કારણે.

વડીલમિત્રએ પ્રતિભાવ આપતા કહ્યું કે આટલા બધા વખાણ થયા પછી, થોડું કડવું લખવાની હિમ્મત કરું છું. એમણે એવું પણ કહ્યું કે જાતીય અંગોને લખાણમાંથી દૂર રાખવાની પ્રથા અને મર્યાદા તોડવા જેવી નથી. નેટ આવા દૂષણોથી ખદબદે છે અને યુવાપેઢીને ગુમરાહ કરે છે. આ વાતમાં મને ભારતવર્ષની મહાન સંસ્કૃતિ અને સભ્યતાની હત્યા થતી જણાય એટલે આ લખવા મજબૂર થયો છું.

સેક્સનું નામ પડતાં જ આપણા નાકના ટેરવાં કેમ ચઢી જાય છે ? સેક્સ અનિષ્ટ છે, તો સર્જનહારે એનું અસ્તિત્વ જ શા માટે ઊભુ કર્યું? એકકોષી જીવોને પ્રજનન માટે સંભોગ કરવાની જરૂર પડતી નથી. કુદરતે એવી કોઈ વ્યવસ્થા આપણા માટે શા માટે ન વિક્સાવી? અને લખાણમાં જાતીયતાને દૂર રાખવાની પ્રથા? અને મર્યાદા? ભારતવર્ષનું સૌપ્રથમ કાવ્ય કેટલાએ વાંચ્યું છે ? આદિકવિ વાલ્મિકીરચિત આપણા સૌથી ધાર્મિક ગણાતા મહાકાવ્ય રામાયણમાં જે સમાજનું આલેખન છે એ ચોખલિયો, હીજડો, ગભરાયેલો, હીન સમાજ નથી. બેફામ ભોગવિલાસ ભોગવવામાં અને પોતાની ઈચ્છાઓ અને વાસનાની ચોખ્ખીચટ રજૂઆતમાં આ સમાજને કશો શરમસંકોચ અથવા કોઈ જાતનો દંભ નથી. અહલ્યાને ઇન્દ્ર સ્પષ્ટ કહે છે કે હું તારો સમાગમ ઈચ્છું છું. અહલ્યા પણ ઇન્દ્ર જોડેના અનુભવથી પોતાને બહુ મજા પડી એવું ઉઘાડેછોગે કહે છે. વાલીને હણવા આવેલો દુંદુભિ એને કહે છે, “તું રાત્રે સ્ત્રીઓને ભોગવીને સવારે લડવા આવીશ તો પણ મને વાંધો નથી”. અઢી હજાર વર્ષ પહેલાના વાલ્મિકીના સમયના ભારતને ભૂલી જાઓ, તો હજારેક વર્ષ પહેલાંના ભારતમાં આ જ રામાયણમાં જે ઉમેરા થયા છે એ પણ જોઈએ: મરણ પામેલા વાલીની પત્ની તારા કહે છે કે તમે ઊભા થઈને આ બધા મંત્રીઓને રજા આપી દો તો પછી આપણે જંગલમાં સંભોગ કરીશું.(વિસર્જ્ય ઐનાન્ સચિવાન્ યથાપૂર્વં અરિંદમ, તતઃક્રિડામહે સર્વા વનેષુ મદનોત્કટા. કિષ્કિંધા કાંડ, સર્ગ 25, શ્લોક 47). (સંદર્ભ: રામાયણની અંતર્ યાત્રા, નગીનદાસ સંઘવી)

રામાયણને પડતું મૂકો… આપણી કઈ દંતકથા એવી નથી જેમાં કુમારિકાઓ સગર્ભા નથી થઈ કે દેવો અને ઋષિઓ ક્ષણાર્ધમાં કામાંધ નથી થયા યા વીર્ય અને ગર્ભની મનગઢંતરીતે આપ-લે શક્ય થઈ ન હોય?! સેક્સને દૂષણ કહેતી વખતે આપણે ભૂલી કેમ જઈએ છીએ કે કામ અને રતિ તો આપણા આરાધ્યદેવ છે?! આપણી સંસ્કૃતિ વીર્યવાન સંસ્કૃતિ છે. આપણે કયા અંગોને કવિતાથી દૂર રાખવાની વાત કરીએ છીએ? આખી દુનિયામાં કદાચ આપણી પ્રજા જ એકમાત્ર એવી પ્રજા હશે જે શિશ્નની પૂજા કરે છે… 36 કરોડ દેવતાઓ ધરાવતા આપણા દેશમાં કયા મંદિરો સૌથી વધુ માત્રામાં છે અને કોનું મહત્વ ઉચ્ચતમ છે, કહો તો?! લિંગનું જ ને ?! આપણી સ્ત્રીઓ લિંગપૂજા કરવા જાય એનો વાંધો નહીં પણ કવિતામાં લિંગ કે યોનિનો પ્રયોગ યુવાપેઢીને ગુમરાહ કરનારો?

ખજૂરાહોને લો… શું છે ત્યાં? મંદિરની દિવાલો પર કામક્રીડાનું જે તાદ્દશ ચિત્રણ ખુલ્લા આકાશ નીચે ત્યાં બારસો વર્ષ પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે એનાથી વધારે આસનો દુનિયાની કોઈ બ્લ્યુ ફિલ્મમાં પણ જોવા મળવા શક્ય નથી. અજંટા, ઈલોરા, એલિફન્ટા, દેલવાડા કે આપણા કોઈપણ ધર્મના કોઈપણ પુરાણા મંદિરોની દિવાલ પર નિર્વસ્ત્ર અપ્સરાઓ જોવા ન મળે તો તમારી યાત્રાનો ખર્ચ મારી પાસેથી લઈ લેજો. જૈન, બુદ્ધ, શૈવાલિક યા કોઈ પણ ધર્મના મંદિરોમાં જઈને આપણે જે કળાને વખાણીએ છીએ એ કળા કપડાની નહીં, નગ્નતાની જ કળા છે. દુનિયાના કોઈપણ મહાન ચિત્રકારે નિર્વસ્ત્ર ચિત્રો ન દોર્યા હોય તો મને કહેજો. અને એ ચિત્રો જોતી વખતે આપણને ડર નથી લાગતો કે આ ખુલ્લંખુલ્લા કરાતા યૌનપ્રદર્શનથી આપણી યુવાપેઢી ગુમરાહ થશે.

મહર્ષિ વાત્સ્યાયન લિખિત મહાન ગ્રંથ ‘કામસૂત્ર’ને આ સ્થાને કદી વિસરી ન શકાય. ભારતીય સંસ્કૃતિ અને શિક્ષણનું એ એવું ઉદાત્ત ઉદાહરણ છે જે આજે પણ વિશ્વ આખાને દીવાદાંડીની જેમ પ્રકાશ પૂરો પાડે છે…. આ છે આપણી સાચી સભ્યતા…

આપણી સંસ્કૃતિ મૂળભૂતપણે ખુલ્લી અને નિખાલસ, નિર્ભીક અને સાચી સંસ્કૃતિ છે. આજે ભારતીય સંસ્કૃતિના નામે આપણે આ જે રોદણા રડીએ છીએ એ હકીકતમાં આપણી સંસ્કૃતિ જ નથી અને એટલે જ આજે ભારતની ગલી-ગલીમાં નાના નાના અમેરિકાઓ ઊછરી રહ્યાં છે. અને આપણે આજે જે વિકૃતિની સજા ભોગવી રહ્યાં છીએ એ આ કાચા-દોગલા પંડિતો અને નિર્વીર્ય વડીલોના પાપે…

કવિતાની વાત કરીએ તો ગુજરાતી કવિતામાં શરૂથી જ જાતિયતા વણાયેલી રહી જ છે. સ્તન, યોનિ, નિતંબની વાતો લઈને ઢગલાબંધ કવિતાઓ અને વાર્તાઓ અને નવલકથાઓ જન્મી છે. મન્ટોની ‘ખોલ દો’ હોય કે ચંદ્રકાંત બક્ષીની ‘કુત્તી’ હોય, સુધરેલા સમાજને એ વાર્તાઓ અશ્લીલ જ લાગી છે. કલાપી અને એના સમકાલિન કવિઓએ ખુલીને વસ્લની વાતો કરી છે. નર્મદે તો શૃંગારરસ અને કામક્રીડા પર એક આખું પુસ્તક ભરીને કવિતા લખી છે અને સંભોગનું સંપૂર્ણ વર્ણન પણ કર્યું છે. રમેશ પારેખના એક નવલિકાસંગ્રહનું નામ છે, ‘સ્તનપૂર્વક’. મુકુલ કવિતાઓમાં અસંખ્યવાર બે જાંઘનું ટોળું અને યૌનગંધા સ્ત્રીઓને લઈને છડેચોક આવ્યો છે…

અને અંતે ‘જાતીયતા ગોપીત જ રહે તેમાં શ્રેય અને ગૌરવ છે’ એમ કહેનાર વડીલોને મારે એટલું જ કહેવાનું કે જાતીયતા જીવનની ધરી છે. ધરીને કે પાયાને અવગણીને કોઈ સર્જન કદી થઈ ના શકે. જાતીયતાને છાની રાખવાની વિકૃતિને આપણે જ્યારથી આપણી સંસ્કૃતિ ગણી બેઠાં છીએ ત્યારથીજ ભારતવર્ષની પડતીની શરૂઆત થઈ છે… આપણા બાળકોને યોગ્ય ઊંમરે જાતીય શિક્ષણ આપણે નહીં આપીએ તો ગલી-મહોલ્લાના શેરી-મિત્રો નામનો રાક્ષસ તૈયાર જ છે, આપણા ભવિષ્યને ભરખી જવા માટે….

…અંતે મારે મારી આ ગઝલ વિશે કશું જ કહેવું નથી, એ કામ મેં ગઝલ લખવા સાથે જ પૂરું કરી દીધું છે.

(આખરી પાનાંનો અહેવાલ… …સંદેશ:18-09-2006)

ક્યારેક આ રીતે પણ અખબારની અડફેટે ચડી જવાય છે. પૂર પછી સુરતમાં કયો રોગચાળો ફેલાયો એ કદાચ ખુરશીને જ સર્વસ્વ સમજતા સત્તાધીશો કદી શોધાવા નહીં દે, પણ ઘણા બધા દર્દીઓ અકારણ આકસ્મિક મૃત્યુને ભેટ્યા છે એ પણ નકારી ન શકાય એવી હકીકત છે. સર્જનને ત્યાં દાખલ થયેલા એક દર્દીની સારવારમાં વચ્ચેથી જોડાયા પછી એ દર્દીની હાલત કથળતાં બીજી હૉસ્પિટલમાં ખસેડતીવેળાએ સારવારનો સઘળો બોજ મારા ખભા પર મૂકાઈ ગયો અને શહેરના અલગ-અલગ ક્ષેત્રના નામાંકિત તબીબોની નિગરાની હોવા છતાં ફક્ત 32 વર્ષની છોકરીએ અજાણ્યા તાવના કારણે DIC (Disseminated Intravascular Coagulation) થઈ જવાથી માત્ર ચોવીસ કલાકમાં જ દેહ છોડ્યો… કારણ શોધવાની તો કોઈને તમા નથી, પણ અકારણ બધા જ સ્થાનિક અખબારોમાં પ્રસિદ્ધિ મળી ગઈ…

ઘણા વર્ષો પહેલાં પ્લેગ ફાટી નીકળ્યો હતો એ વખતે ‘ટાઈમ્સ ઑફ ઈન્ડિયા’ના પ્રતિનિધિએ સીવીલ હૉસ્પિટલમાં રસ્તામાં આંતરી લીધો હતો ત્યારે પણ આવી જ રીતે ટાઈમ્સના પહેલા પાનાં પર ચમકવાનો મોકો મળ્યો હતો એ વાત યાદ આવી ગઈ…

(Please click twice on the photograph to see enlarged view)

(જન્મ : ૨૯-૦૩-૧૯૪૨, મૃત્યુ : ૨૩-૦૮-૨૦૦૬)

*

 
(ગુજરાતમિત્ર- 27/08/2006)

*

પ્રિય પપ્પા,

તમે આમ અચાનક અને આટલા જલ્દી અમને છોડીને ચાલ્યા જશો એવી આશા તો અમને ક્યાંથી હોય ? ફક્ત બે મિનિટ… મૃત્યુને ગળે લગાડવાની આટલી ઉતાવળ ? મારા હાથમાં પસાર થયેલી એ બે મિનિટ, થોડા શ્વાસ અને મોનિટર પર ઝબકેલા થોડા ધબકારા… એડ્રીનાલિન, એટ્રોપીન, ઈંટ્રાકાર્ડિયાક ઈંજેક્શન, કૃત્રિમ શ્વાસ અને હૃદયનું પમ્પીંગ… એક ડૉક્ટરને ખબર હતી કે આ બધી કસરત વ્યર્થ હતી કેમકે જે શરીર પર એ મહેનત કરી રહ્યો છે એમાંથી ચેતન તો ક્યારનું ય વહી ગયું છે પણ એક પુત્ર જાણે એ બે મિનિટના શ્વાસમાંથી એક આખી જિંદગી ખેંચી આણવા મથતો હતો…

મૃત્યુ મારે માટે કોઈ મોટી ઘટના નથી. સિવીલ હૉસ્પિટલથી શરૂ કરીને આજદિન લગી કંઈ કેટલાય લોકોને મરતા જોયા છે અને કેટલાંય લોકોએ તો આ હાથમાં જ દમ તોડ્યો છે. મને તો પૂરેપૂરો વિશ્વાસ હતો કે કોઈપણ સગાનું મૃત્યુ મને લગીરે વિચલિત નહીં કરી શકે. અને આ ત્રણ દિવસોમાં હું વર્ત્યો પણ એમ જ. ત્રેવીસમીના એ ગોઝારા દિવસે પણ મેં પપ્પાના મૃત્યુના ગણતરીના કલાકોમાં જ બે દર્દી, જે મારી જ સારવાર લેવા ઈચ્છતા હતા એમને હૉસ્પિટલમાં દાખલ પણ કર્યા. કોઈપણ સગાને કે મમ્મી કે વૈશાલીને પણ રડવા ઉપર મનાઈ ફરમાવી. છૂટક-છૂટક રૂદનને બાદ કરતાં આખો પ્રસંગ કોરો રહે એની ખાસ કાળજી રાખી. કદાચ મારી સ્વસ્થતા લોકો માટે આશ્ચર્ય પણ હતી…

…શૂન્ય ધબકારા…શૂન્ય શ્વાસ અને આંખોની પહોળી થઈ ગયેલી કીકી… સવારે અગિયાર વાગ્યે એક ડૉક્ટરે એક દીકરાને સમજાવી દીધું કે હવે આ શરીર ફક્ત શરીર જ છે. સૌથી પહેલો ફોન મેં મારા ચક્ષુરોગ નિષ્ણાંત મિત્ર નીરવને કર્યો, ‘પપ્પા નથી રહ્યાં, ચક્ષુદાનની વ્યવસ્થા કર.’ અને ત્યારબાદ બીજો ફોન કર્યો મારી બહેનને…

ઘરની બહાર ચાલવા માટે નીકળેલો માણસ આંટા મારતા મારતા ઘરની બહાર જ ફસડાઈ પડે અને મચેલી બૂમરાણની સીડી પર દોડીને એક તબીબ-પુત્ર એની નાડી ગણતરીની ક્ષણોમાં તપાસે અને અનિવાર્ય મૃત્યુને પોતાના ખોળામાં શ્વસતું નીરખે એનાથી વધુ કરૂણ ક્ષણ એક પુત્રના જીવનમાં બીજી કઈ હોય શકે ? થોડો સમય તો આપવો હતો…. થોડી કોશિશને તો આપવો હતો થોડો અવકાશ… પણ તમને તો સામો તમારી પાસે કંઈ માંગે તે પહેલાં જ આપી દેવાની આદત પડી ગઈ હતી ને ! પણ જીવનનો એ શિરસ્તો મોત સાથે પણ નીભાવવાનો ?!

મનહર ટેલર…. આખી જિંદગી સાચા અર્થમાં કોઈનું ય બુરૂ ન ઈચ્છ્યું હોય એવા માણસો હવે મળે જ ક્યાં છે આ અવનિ પર ? અજાતશત્રુ… નિઃસ્પૃહી… સત્યવક્તા…. નીડર… સાચા સમાજસેવક… મિત્રોના મિત્ર અને શત્રુઓના પરમમિત્ર… જોડણીકોશના પાનાં પર જોવા મળતા આ શબ્દોને જીવનાર હવે ક્યાં જડશે ? તમારા સાથી-કર્મચારીએ કાલે જે વાત કહી એ હજી આ મનની દિવાલોમાં પડઘાઈ રહી છે – ફેક્ટરીમાં એમણે એટલા બધા માણસોને એટલી બધી સહાય કરી છે કે એની ગણતરી પણ શક્ય નથી. ‘મને ખાવા પૂરતું મળે છે ને’ કહીને ગાંઠનું ગોપીચંદન કરનારને હવે એ લોકો ક્યાં શોધવા જશે ? ચક્ષુદાન અને તબીબ-વિદ્યાર્થીઓને કાપવા-ચીરવા માટે દેહદાન – 1987ની સાલે આટલું વિચારનાર માણસ કેટલા જોયા હશે? અને મૃત્યુ પછી તેર દિવસો સુધી ચાલનાર તમામ રિવાજો સંપૂર્ણ બંધ… તમે આ જમાનાથી આગળ હતા એટલે જ શું આ જમાનામાં વધુ ન ટક્યા?

અગિયાર વર્ષોથી પાર્કિન્સન્સ ડિસીઝથી પીડાઈને તમે થાક્યા હતા એની ના નહીં… કંઈક અંશે અમે પણ તમારી બિમારીથી થાક્યા હતા એની ય ના નહીં… પણ આમ… આ રીતે… સાવ જ અચાનક…? એ બે મિનિટનો બોજ આ ખભા શી રીતે જીરવી શક્શે એ પણ ન વિચાર્યું ? એક અફસોસ સદા રહી જશે કે તમારી બિમારી અને તમારા જેવા મારા દર્દીઓની દુઃખભરી સ્થિતિ ઉપર લખેલી મારી ‘પાર્કિન્સનના અંતિમ તબક્કાના દર્દીની ગઝલ’ તમને વંચાવવાની કદી હિંમત કરી શક્યો નહીં. કોણજાણે શાથી આ હાથમાં એ તાકાત જ ન આવી કે એક પ્રિન્ટઆઉટ તમારા હાથમાં આપી શકે…

…એક અફસોસ બીજો પણ રહી જશે, પપ્પા ! વર્ષોથી જે આંખોના રણે મૃગજળ પણ જોયું નથી એ આંખો દુનિયાની નજરોથી દૂર-દૂર, તમારી પુત્રીથી ય વધુ એવી પુત્રવધૂની આગોશમાં રાત્રે એક વાગ્યે જે મૂશળધાર સ્ત્રવી છે અને તમારી સાથે ભાગ્યે જ કોઈ શબ્દોની આપ-લે કરતા બે હોઠમાંથી વારંવાર સરેલા આ શબ્દો – જે તમારે જીવતેજીવત જો તમે સાંભળ્યા હોત તો કદાચ મૃત્યુની ગોદમાં આમ દોડીને ના સર્યાં હોત – “આઇ લવ યૂ, પપ્પા !”

મારા શબ્દોની સાથોસાથ મારા ફોટોગ્રાફ્સને પણ ઉમળકાથી બિરદાવવા બદલ મારા અંગત બની ગયેલાં મિત્રોને હું શું કહું? એ ઋણને ફેડી શકે એવો કોઈ શ્વાસ કે શબ્દ નથી મારી પાસે ! પરંતુ વહેતા સમયની સાથે એક વાતની મને પ્રતીતિ થઈ છે કે દર વખતે ગઝલને અનુરૂપ ફોટોગ્રાફ તમારા સંગ્રહમાંથી શોધી શકવું શક્ય નથી હોતું. મિત્રોની ક્ષમાયાચના સાથે મારે મારી આ કમજોરીનો સ્વીકાર કરવો જ રહ્યો. હવે પછીની ગઝલોમાં ગઝલના ભાવને અનુરૂપ ફોટોગ્રાફ્સ કદાચ નહીં પણ જોવા મળે…. મેં પાડેલા અને મને ગમેલા ફોટોગ્રાફ્સ તથા મેં લખેલા અને મને ગમેલા શબ્દો ગાડીના બે પાટાની જેમ સમાંતર વહેતા રહેશે….સદા સાથે જ છતાં સદૈવ અળગાં…..!

શબ્દોના શ્વાસ ફેફસાંમાં ભરીને ઇન્ટરનેટ પર આદરેલી સફરને ચાર મહિના થયા. આ ચાર મહિનામાં 32 કૃતિઓના રસ્તે ચાલીને હું આપ સૌને મળતો રહ્યો છું અને હજીયે મળતો જ રહીશ. આપના અસીમ પ્રેમ વિના આ સફર શક્ય નથી. Indianbloggers.com પર આજે આ બ્લોગ સતત 5 થી 10 ક્રમાંક વચ્ચે ટકીને અન્ય ભારતીય ભાષા સામે ઝીંક ઝીલી રહ્યો છે એ શું આપના પ્યાર વિના શક્ય હતું? બ્લોગમાં મળતા ખટમીઠાં પ્રતિભાવો ઉપરાંત ઘણા બધા વાંચકો પ્રતિભાવો સીધા ઈ-મેઈલમાં જ મોકલાવે છે. માત્ર ચાર મહિનામાં ઘણા બધા ઘનિષ્ઠ મિત્રો પણ મને અહીંથી જ મળ્યાં.

પણ આજે ગઝલ સિવાયની વાત કરવા પ્રેરાયો છું તો એનું એક કારણ છે. ઘણીવાર મિત્રોના પ્રતિભાવ વાંચ્યા પછી પ્રત્યુત્તર આપવાની ઈચ્છા થઈ આવે છે પણ પછી ચૂપ રહેવાનું જ બહુધા પસંદ કરું છું. પણ હમણાં સુરેશભાઈ જાનીના એકસામટા ચાર-પાંચ પ્રતિભાવો વાંચીને થયું કે સમયાંતરે પ્રત્યુત્તર નહીં આપીને મારા મિત્રોને હું અન્યાય કરી રહ્યો છું. આ પૉસ્ટના કૉમેન્ટ વિભાગમાં સુરેશભાઈની વાતો નો મેં જવાબ આપ્યો છે. મારા કવિકર્મ પર ચોક્કસ અને ચાંપતી નજર રાખી મને માર્ગથી ભટકવા ન દેવામાં મદદ કરનાર મિત્રોનું ઋણ હું આ જન્મે તો ફેડી રહ્યો!!!